Maritiem Lexicon

aanslaan

× De zeilen vastmaken aan de mast, giek of stag.

aan de wind

× De wind komt schuin van voren

afvallen

× De boeg van de wind afdraaien.

allemansend

× Eindje touw aan de klepel van de scheepsbel.

averij

× Schade aan het schip.

averij-grosse

× Opzettelijk veroorzaakte schade, bv overboord zetten van lading bij stranding.

azijnhouten ankeropsluitpen

× Pen van het hout van de steeneik, die, door een schakel gestoken, de ankerketting blokkeert.

baar

× Een hoge zandbank voor een riviermonding.

bak

× Het zeil zodanig stellen dat de wind er van de verkeerde kant in blaast. Daardoor kan het schip door de wind worden gedraaid.

bakboord

× Linkerzijde van het schip (gezicht naar de boeg).

bakstagen

× De lijnen die voorkomen dat de masten door de druk van de zeilen voorover vallen.

balken

× Omkeren van een voorwerp, bv een sloep om de huid schoon te krabben.

beneden langs

× Een schip aan lijzijde passeren.

berghout

× Dikke houten wand om de sloep om bij het stoten de eerste tik op te vangen.

beslag

× Bevestigingspunten aan boord (kikkers, etc.)

betonning

× Systeem van boeien en bakens om de vaarroute aan te geven.

bezaansmast

× Achterste mast bij drie- of viermasters.

bijlbrief

× Verklaring van oplevering van het scheepshol van de scheepsbouwer aan de koper. Bevat minimaal naam en woonplaats scheepsbouwer, idem schipper; en het type schip.

bijlegger

× Schip, dat naar elders bestemd is, maar dat uit nood gedwongen is een haven binnen te lopen.

bijliggen

× Met de kop zo veel mogelijk in de wind gaan liggen met zo weinig mogelijk zeil.

blinde zeil

× Bijzeil van licht doek,aan de ra dicht bij het water opgehangen. Het ontneemt de roerganger het zicht vooruit.

blok

× Houten katrol.

bodemerijbrief

× Akte waarin een geldlening wordt vastgesteld. De lening is voor de duur van de reis, en het schip is onderpand. Dit is een vorm van verzekering.

boeg

× Voorkant van het schip.

boegseren

× Met één of meer sloepen het schip voorttrekken, bv de haven binnen.
Later ook: Manoeuvreren met behulp van de boegschroef.

bolder

× Stevig verankerde paal om een landvast aan vast te maken.

bonnet

× Zeil, aan het onderlijk van het zeil bevestigd.

bovenlangs

× Een schip passeren aan loefzijde.

bovenwinds punt

× Punt waar de wind vandaan komt. Niet in rechte lijn te benaderen.

braadspil

× Lieren bij de masten, met een horizontale trommel.

bramsteng

× Het tweede verlengstuk van de mast.

brassen

× Lijnen, waarmee de dwarsstand van de ra's worden geregeld.

breeuwen

× Draden van geteerd katoen of hennep tussen de naden van de planken slaan.

broodwagen

× Kast rond het stuurmechanisme op het achterschip.

buitengaats

× Op zee.

campagne

× Verhoogd achterdek.

composietbouw

× Houten huid op stalen spanten.

deinzen

× Achteruit zeilen.

diepgang

× Afstand tussen het wateroppervlak en het laagste punt van de romp.

doft

× Zitbank in een sloep.

doldrums

× Windstil gebied rond de evenaar.

dolgat

× Hoefijzervormig gat in het dolboord waar de roeiriemen in worden gelegd.

donkey ketel

× Kleine stoommachine.

door de wind gaan

× De kop van het schip door de wind draaien, overstag gaan

dreg

× Een licht anker voor kleine vaartuigen.

drossen

× Deserteren

dwarsgetuigd

× De rechthoekige zeilen zijn bevestigd aan een ra, dwars op de lengte-as van het schip.

dwarspeiling

× Een hoek van 90° bepalen t.o.v. de actuele koers

ezelshoofd

× Afdekking van de toppen van de mast en stengen, tevens steun voor de naar boven stekende steng.

fokkemast

× De voorste mast.

gaffel

× Rondhout aan de bovenkant van een langsscheeps getuigd zeil.

gangspil

× Grote, verticale spil voor het tillen van zware voorwerpen.

gei

× Touw waarmee de schoothoek tegen de ra wordt getrokken.

gekoperd

× Onder de waterlijn met koper bedekt tegen het aangroeien van schelpdieren

gezinkt

× Onder de waterlijn met zink bedekt tegen het aangroeien van schelpdieren

giek

× Rondhout aan de onderkant van het grootzeil.

gijpen

× Het schip zodanig draaien dat de wind, van achter komende, aan de andere kant in het zeil blaast.

glas

× Een half uur. Een wacht was verdeeld in acht glazen. Afkomstig van de destijds gebruikte zandloper.

gordings

× Lijnen om het onderlijk van een rechthoekig zeil tegen de ra te halen.

grommer

× Strop of giek.

halve wind

× De wind komt van opzij.

halzen

× Voor de wind rond gaan

helmstok

× Stok, bevestigd aan het roer, waarmee het roer bediend wordt.

hogerwal

× De wal waar de wind vandaan komt.

hol

× De romp van het schip.

hoog aan de wind

× Een koers waarbij zo dicht mogelijk naar de wind toe wordt gevaren.

hozen

× Leegscheppen van een vaartuig, dat water heeft gemaakt, met behulp van een hoosvat.

in de wind

× Boeg recht naar de wind gericht.

jackstay

× Rail of staaldraad op de ra, waaraan het bovenlijk van het zeil is bevestigd.

jufferblok

× Takel zonder schijven, met drie gaten, waarmee de stagen en wanten op spanning worden gebracht.

kaapstander

× Gangspil --> cilindervormig op een verticale as gemonteerd. Wordt door handspaken rondgedraaid om zware zaken te takelen.

kalfaten

× Draden van geteerd katoen of hennep tussen de naden van de planken slaan.

keelsum

× Zware balk op de kiel, waarop de mastvoeten rusten.

keesje

× Een zakje met zand, bevestigd aan een werplijn. Doel van de werplijn is verbinding te maken met de wal.

kettingbak

× Ruimte in het schip waar de ankerkettingen worden opgeslagen.

kiel

× Deel onder het schip dat er voor zorgt dat het schip niet verlijert.

kiellichter

× Brede vierkante platbodem waarmee zeer zware vrachten kunnen worden vervoerd en schepen kunnen worden gekield.

kikker

× Metalen of houten beslag waaraan een lijn bevestigd kan worden.

kluiverboom

× Verlengstuk van de boegspriet.

knoop

× Snelheidsmaat: een knoop is een zeemijl (=1852m) per uur.

kombuis

× Scheepskeuken.

kommaliewant

× Eetgerei

kooi

× Slaapplaats. Doorgaans met een hoge zijkant om te voorkomen dat men uit de kooi rolt in de slaap.

korvijnagel

× Pin met handgreep om diverse touwen (vallen, schoten) op te beleggen.

kous

× Gebogen stuk metaal, gebruikt voor versteviging van zeilen of schoten.

krabben van het anker

× Het anker graaft niet genoeg in de grond, en geeft daardoor te weinig houvast.

kurkenzak

× Een wil of stootkussen: een zeildoekse zak, gevuld met kurk om tussen sloep en wal te hangen bij het afmeren.

lagerwal

× Wal waar de wind naar toe waait.

landvast

× Lijn om een schip af te meren.

langscheeps getuigd

× De zeilen zijn bestigd aan de mast, een giek, en evt. een gaffel, in de lenterichting van het schip.

lapzalven

× Met schiemansdraad bekleed staaldraad inwrijven met een mengsel van teer en talk.

latijnzeil

× Driehoekig grootzeil met een lange ra, die de schuine zijde van de liggende driehoek vormt.

laveren

× Zig-zag koers tegen de wind in, door steeds overstag te gaan.

lier

× Mechanisch hulpmiddel om kracht uit te oefenen op een bv. een val of schoot.

lij

× De zijde waar de wind naar toe blaast

lijfhout

× Verzwaarde buitenste dekplank, waarop de kanonnen waren geplaatst.

lijflijnen

× Op manshoogte aangebrachte touwen op het dek waaraan je je kunt vastgrijpen.

lijgierig

× Neiging van het schip om van de wind af te draaien.

lijk

× De rand van het zeil.

lijn

× Touw op een boot.

lijzijde

× Kant van het schip waar de wind vandaan waait.

loden

× De diepte meten met behulp van een peillood (touw, verzwaard met lood).

loef

× De zijde waarde wind op staat

loefgierig

× Neiging van het schip om naar de wind toe te draaien (kop in de wind).

loefzijde

× Kant van het schip waar de wind op staat.

longroom

× Verblijf voor de officieren.

lopend wand

× Schoten en vallen waarmee de zeilen worden bediend.

marlspijker

× Een priem voor het splitsen van touw

marssteng

× Het eerste verlengstuk van de mast.

meetbrief

× Documenten met nauwkeurige maten van het schip.

monsterrol

× Lijst van bemanningsleden, loon, rantsoen en verplichtingen. Per reis opgesteld.

nagelbank

× Balk nabij de mastvoet op het dek, waar de korvijnagels werden gestoken.

ontramponeerd

× Gehavend.

opdoeken

× Oprollen van de zeilen op de ra's en het vastzetten daarvan met zeilbanden.

opkruisen

× Zig-zag koers tegen de wind in, door steeds overstag te gaan (laveren).

oploeven

× De boeg naar de wind toe draaien.

opschieten

× Netjes oprollen van een lijn zodanig, dat deze onmiddellijk klaar is voor gebruik.

over bakboord zeilen

× De wind staat aan stuurboord, de zeilen aan bakboord.

over stuurboord zeilen

× De wind staat aan bakboord, de zeilen aan stuurboord.

overstag gaan

× Het schip met de kop door de wind laten gaan (koersverandering).

paard

× Voetdraad onder de ra, waarop je staat bij het behandelen van de zeilen.

plimsoll

× Maximum diepgangsmerk, vernoemd naar de Britse parlementariër Plimsoll.

psalmen zingen

× Het schuren van het dek met zachte stukken zandsteen. Dit gebeurde op de knieën.

puts

× Een emmer met touw.

puttings

× Beslag op de zijkant van het dek of scheepshuid, waaraan het want wordt vastgemaakt.

× Dwarsscheeps aan de mast bevestigd rondhout.

rak

× Een deel van de te volgen koers.

rederijceduul

× Lijst van aandeelhouders.

ree

× Commando als de boot overstag gaat, teneinde de fokkeschoot te vieren.

reefknuffel

× In het zeil vastgemaakte lijnen voor het vastbinden van het zeil bij het reven.

reven

× Verkleinen van het zeiloppervlak.

rifseizings

× In het zeil vastgemaakte lijnen voor het vastbinden van het zeil bij het reven.

ruime wind

× Koers, waarbij de wind schuin van achter komt.

rust

× Zware balk op de scheepshuid, waar het want naar toe liep. In latere jaren vervangen door puttings.

schavielen

× Het onnodig schuren van zeilen of touwwerk, een oorzaak van slijtage.

scheepshol

× Het schip zonder enige vorm van tuigage.

scheepsregister

× Onderdeel van het kadaster waarbij het schip en de eigenaar worden geregistreerd met behulp van akten van overdracht en hypotheekakten.

schijf

× Ronde, draaibare schijf, met een uitholling in de rand, onderdeel van een blok

schoot

× Een lijn, bevestigd aan de achterste hoek van het zeil, teneinde het zeil te kunnen trimmen.

seizings

× Korte eindjes touw om de zeilen aan het rondhout te bevestigen.

sextant

× Navigatieinstrument om de breedtegraad te bepalen.

sjouw

× Een vlag met een knoop erin, te tonen teneinde assistentie te vragen.

spant

× Gekromde dwarsbalk, van de kiel naar de bovenkant van de romp. Op de spanten wordt de huid bevestigd.

spil

× Lier om zware lasten te hijsen.

spinnaker

× Groot, bol gesneden voorzeil van dunne stof.

splits

× Ineenweven van strengen van twee trossen, die blijvend verbonden worden.

staand want

× Lijnen en stagen, die de mast ondersteunen.

stag

× Lijn (touw of staaldraad) dat van de romp naar de mast leidt om deze overeind te houden.

stagzeil

× Langsscheeps zeil tussen de masten.

steng

× Verlengstuk van de mast.

strijken van zeilen

× De zeilen laten zakken.

stuurboord

× Rechterzijde van het schip (gezicht naar de boeg).

talie

× Twee blokken, waarover een lijn is geschoren. Het hijsen van de last wordt lichter, maar gaat langzamer.

tegenbrassen

× Afremmen of bijdraaien door enkele zeilen zo te plaatsen dat de wind tegen de voorkant blaast.

transportakte

× Akte van overdracht van een bestaand schip.

tuig(age)

× Alle zeilen, stagen en lijnen.

val

× Lijn, waarmee het zeil wordt gehesen.

verlijeren

× Zijwaarts gedreven worden door de wind.

verschansing

× Boven het dek uitstekende zijkanten van de romp.

vieren

× Het losser laten van een lijn.

vierkant getuigd

× De rechthoekige zeilen zijn bevestigd aan een ra, dwars op de lengte-as van het schip.

waterkering

× Schot om overkomende zeeën te keren.

windjammer

× Grote stalen zeilschepen.

wrikken

× Het voortbewegen van een sloep door met één riem aan het achtereinde heen en weer te gaan.

zaathout

× Houten balk boven de kiel, in de lengterichting van het schip.

zaling

× Steun voor het spreiden van het want.

zeebrief

× Toestemmingsbrief om de landsvlag te voeren.

zeilkooi

× Ruimte in het achterschip voor de opslag van zeilen.

zwaard

× Optrekbare of intrekbare kiel.